Ils pronoms

Ils pronoms

Ils pronoms pon rimplazzar o accumpagnar nomens. Els vegnan nomnats pro-noms, perquai ch'els stan in stret connex culs nomens.

 

Il pronom sco accumpagnader:

mia sour, quella chasa, che miracul

 

Il pronom sco rimplazzant: 

Ladina dorma. L'auto es nouv. Che cudesch legiast?
Ella dorma. Quel es nouv.  Chenün legiast il prüm?

I dà set suotgruppas da pronoms:

 ils pronoms persunals

 ils pronoms reflexivs

• ils pronoms possessivs

• ils pronoms demonstrativs

• ils pronoms relativs

• ils pronoms interrogativs

• ils pronoms indefinits

 

Als pronoms appartegnan eir ils artichels.

Ils pronoms persunals

I dà pronoms persunals subjects e pronoms persunals objects.

 

Ils pronoms persunals subjects indichan la persuna o la chosa chi fa alch.

eu

Eu scriv ün sms.

Tü lavurast fich svelt.

el

El guarda ün film.

ella

Ella chanta bain.

i/id (impersunal)

I naiva. Id es fraid.

nus

Nus giain in vacanzas.

vus

Vus chaminais massa plan.

els

i/id (indefini)

Els dorman. I dorman. Id han durmi lönch.

ellas

i/id (indefini)

Ellas fan festa. I fan festa. Id han fat festa.

Remarcha: 

Sper ils pronoms persunals nus e vus pon gnir dovrats in scrit eir ils pronoms persunals no e vo. Id es però racumandà da dovrar las fuormas nus e vus e d'ütilisar no e vo impustüt in discuors directs, in chanzuns o in poesias. Quai correspuonda eir a l'adöver i'ls mezs da lingua 'Mediomatix'.

 

Ils pronoms persunals objects (accentuats e na accentuats) indichan la persuna o la chosa, a la quala l'acziun dal subject as drizza. Ils pronoms objects accentuats (mai, tai ...) vegnan accumpagnats da la preposiziun a

 

pronoms objects accentuats

mai

El cloma a mai.

tai

Nus güdain a tai.

el

Vus salüdais ad el.

ella

Vus salüdais ad ella.

nus

Els vezzan a nus.

vus

Nus clomain a vus.

els

Eu pens ad els.

ellas

Eu pens ad ellas.

Remarcha:

Ils pronoms objects accentuats vegnan dovrats eir cun otras preposiziuns, p.ex.:

Quist regal es per tai. / El vain cun nus. / Els vegnan pro mai.

La posiziun dals pronoms objects na accentuats

Il pronom object na accentuà sta davant il verb conjugà.

Eu til clom a las ses. Nus tilla vezzain daman.

Eu til n'ha clomà a las ses. Nus tilla vain vissa her.

 

Eir in cumbinaziun cun verbs modals (laschar, far, pudair, stuvair, vulair/lair) sta il pronom object na accentuà davant il verb conjugà.

Eu at lasch uossa ir.

El ans fa far lezchas.

El am voul güdar.

Nus tillas stuvain portar.

Ils pronoms objects na accentuats illa frasa negativa

Illa frasa negativa sta il pronom object na accentuà tanter la particla da negaziun nu e'l verb conjugà.

Eu nu til clom a las ses.

Nus nu tilla vezzain daman.

Ils pronoms objects na accentuats illa frasa imperativa

Illa frasa imperativa affirmativa vain miss il pronom object na accentuà üsitadamaing davant il verb conjugà. Las fuormas dal pronom object na accentuà sun las seguaintas: 

pronom object  2. persuna singular 2. persuna plural

am

til

tilla

ans

tils

tillas

Am scriva ün sms!

Til scriva ün sms!

Tilla scriva ün sms!

Ans scriva ün sms!

Tils scriva ün sms!

Tillas scriva ün sms!

Am scrivai ün sms!

Til scrivai ün sms!

Tilla scrivai ün sms!

Ans scrivai ün sms!

Tils scrivai ün sms!

Tillas scrivai ün sms! 

Il pronom object na accentuà po però eir star davo il verb conjugà. Las fuormas dal pronom object sun in quist cas las seguaintas:

davo consonant exaimpel

davo vocal

exaimpel

am

al

la

ans

als

las

Dit am la vardà!

Dit al la vardà!

Dit la la vardà!

Dit ans la vardà!

Dit als la vardà!

Dit las la vardà!

'm

'l

la

'ns

'ls

las

Di'm la vardà!

Di'l la vardà!

Di la la vardà!

Di'ns la vardà!

Di'ls la vardà!

Di las la vardà!

Remarcha:

Schi's tratta da la tschinchavla persuna da l'imperativ affirmativ, fuormà cul pronom object na accentuà davo ün verb regular in -ar, -air o -er, dvainta la desinenza -ai dal verb a l'imperativ ün .

verbs in -ar: güdar 

>  am güdai, e.u.i.

verbs in -air: tgnair 

>  am tgnai, e.u.i.

verbs in -er: scriver  

>  am scrivai, e.u.i.

Güdà'm!

Güdà'l!

Güdà la!

Güdà'ns!

Güdà'ls!

Güdà las! 

Tegnà'm clos!

Tegnà'l clos!

Tegnà la clos!

Tegnà'ns clos!

Tegnà'ls clos!

Tegnà las clos!

Scrivà'm ün sms!

Scrivà'l ün sms!

Scrivà la ün sms!

Scrivà'ns ün sms!

Scrivà'ls ün sms!

Scrivà las ün sms!

Illa frasa imperativa negativa vain miss il pronom object na accentuà davant l'infinitiv o il verb conjugà. Las fuormas dal pronom object sun las seguaintas:

pronoms objects  2. persuna singular 2. persuna plural

'm

til/'l

tilla/la

'ns

tils/'ls

tillas/las!

Nu'm scriver!

Nu til/Nu'l scriver!

Nu tilla/la scriver!

Nu'ns scriver!

Nu tils/Nu'ls scriver!

Nu tillas/las scriver!

Nu'm scrivarai!

Nu til/Nu'l scrivarai!

Nu tilla/la scrivarai!

Nu'ns scrivarai!

Nu tils/Nu'ls scrivarai!

Nu tillas/las scrivarai!

La fuorma da curtaschia

Per exprimer la fuorma da curtaschia as douvra la terza persuna dal singular e dal plural, dimena El/Ella e/o Els/Ellas.

 

Il pronom persunal da la fuorma da curtaschia vain scrit cun ün custab grond.

Co ha El nom?

Eu vess plaschair, sch'Ellas gnissan a mia festa.

 

Las fuormas da curtaschia cul pronom object na accentuà sun: Til/Tilla (Till' davant ün vocal).

Eu Til decleress jent nos proget.

Nus Tilla dain jent ulteriuras infuormaziuns.

Eu Till'ingrazch da cour pel agüd.

Nus vessan plaschair da Tils verer.

Nus Tillas invidessan jent a nossa festa.

Ils pronoms enclitics

Ill'inversiun, quai voul dir cur cha'l pronom persunal sta davo il verb (hoz mang eu, daman parta el), as douvra cun discuorrer pelplü las fuormas cuortas dals pronoms persunals. Quistas fuormas cuortas as nomna eir 'pronoms enclitics'. Ellas vegnan dovradas eir illa lingua scritta. 

Hoz mang eu ün glatsch.

Hoz mangia ün glatsch.

Daman partast tü per l'Australia.

Daman partast per l'Australia.

In ün'eivna va el a militar.

In ün'eivna va'l a militar.

Quista saira dà ella ün concert.

Quista saira dà'la ün concert.

Puschman giain nus culs skis.

Puschman giaina culs skis.

Cura surgnis vus üna resposta?

Cura surgnis üna resposta?

San ellas nodar?

Sana nodar?

Ils pronoms reflexivs

Ils pronoms reflexivs as referischan al subject. 

(eu) am, m' (davant vocal)

eu am lav, eu m'interess

(tü) at, t'

at s-chüsast, tü t'interessast

(el) as, s'

el as petna, el s'inaccordscha

(ella) as, s'

ella as stramainta, ella s'inrücla

(nus) ans

nus ans regordain

(vus) as, s'

vus as varguognais, vus s'interessais

(els) as, s'

els as lamaintan, els s'inrüclan

(ellas) as, s'

ellas as dumondan, ellas s'impipan

 

Ils pronoms reflexivs illa frasa imperativa

La fuorma e la posiziun dal pronom reflexiv a l'imperativ sun las seguaintas:

 

At lava!, Lava't!

As lavai!

Ch'El/Ella as lava!

 

Nu't lavar!

Nu's lavarai!

Ch'El/Ella nu's lava!

Ils pronoms possessivs

Ils pronoms possessivs indichan il 'possessur' d'üna persuna o chosa.

 

meis

mia

meis

mias

El salüda a meis bap.

El salüda a mia mamma. 

teis

tia

teis

tias

Eu scriv a teis ami.

Eu scriv a tias amias.  

seis

sia

seis

sias

Nus güdain a seis barba.

El quinta da sia vita.  

nos

nossa

noss

nossas

Ella admira nos ingaschamaint.

Co at plascha nossa chasa? 

vos

vossa

voss

vossas

Eu n'ha vis a vos chan.

Nus clomain a voss genituors.  

lur

lur

lur

lur

Els salüdan a lur magister.

Ellas giovan cun lur amias.

 

Remarcha:

Il pronom possessiv lur es invariabel. El resta dimena listess tant illa fuorma masculina e feminina sco eir al singular ed al plural.

Ils pronoms possessivs illa fuorma da curtaschia

Seis

Sia

Seis

Sias

Nus ingrazchain per Seis ingaschamaint.

Grazcha fich per Sias fadias. 

Lur

Lur

Lur

Lur

Nus eschan grats per Lur agüd.

Nus vain registrà Lur annunzchas.

 

Remarcha:

Ils pronoms possessivs da la fuorma da curtaschia as scriva cun ün custab grond.

Ils pronoms demonstrativs

Ils pronoms demonstrativs indichan vicinanza (quista chasa) o distanza (quella chasa). 

quist, quista, quists, quistas

Quist es bel!

Quista istorgia es propa bella! Quists cudeschs am plaschan.

quel, quella, quels, quellas

A quel hom nu cugnuoscha. Quellas chasas sun tridas.

tschel, tschella, tschels, tschellas

Quist film es interessant, tschel es lungurus.

tal, tala, tals, talas

Ün tal asen! Nu sbragir in tala maniera!

quai

Quai poust tü far svess!

Remarchas:

• Ils pronoms demonstrativs quist/quista, quel/quella e tschel/tschella pon star sulets o accumpagnar ün nomen (adöver attributiv).

• Eir ils pronoms demonstrativs tal/tala vegnan dovrats pel solit cun ün nomen. 

• Il pronom demonstrativ quai invezza sta adüna sulet, sainza nomen, al principi o a la fin da la frasa (adöver absolut).

 

Ils pronoms demonstrativs svess/svessa e stess/stessa

1) ll pronom demonstrativ svess o svessa vain dovrà davo pronoms o nomens per tils rinforzar. Tuottas duos fuormas sun invariablas e pon gnir dovradas da princip per tuot las persunas.

Eu fetsch quai svess/svessa.

Els svess/svessa nu san che ch'els vöglian.

Quai es pan fat svess/svessa.

 

2) Eir il pronom demonstrativ stess o stessa po gnir dovrà da princip per tuot las persunas. Quist pronom segua impustüt al pronom reflexiv sai, ma eir el po star davo ün pronom o ün nomen per tils rinforzar.

L'üsch s'ha drivi da sai stess.

Eu nu cugnuosch plü a mai stess/stessa.

La chosa stess/stessa sto gnir sustgnüda.

Ils pronoms relativs

Ün pronom relativ agiundscha üna proposiziun subordinada (proposiziun relativa) ad ün nomen. 

chi, cha

Eu nu cugnuosch a l'hom chi cuorra.

La matta chi ha clomà es mia cusdrina.

Cugnuoschast tü a l'hom cha nus vain salüdà?

Lisa mangia ün toc da la tuorta da nuschs cha la nona ha fat.

il qual, la quala, ils quals, las qualas

(sainza preposiziun)

Il scriptur, il qual prelegia, es ün Frances.

Las chasas, las qualas el ha fabrichà, sun modernas.

il qual, la quala, ils quals, las qualas

(cun preposiziun)

Il patrun, pel qual eu lavur, ha maridà.

Las firmas, cullas qualas els han collavurà, sun indigenas.

Remarchas:

• Ils pronoms relativs chi (nominativ) e cha (accusativ) as douvra per ordinari in frasas relativas.  

• Invezza dals pronoms relativs chi o cha as poja eir dovrar ils pronoms relativs il qual, la quala, ils quals, las qualas. Quists pronoms nu vegnan però ütilisats fich suvent, impustüt na illa lingua discurrida.   

• In cumbinaziun cun preposiziuns esa però da dovrar ils pronoms relativs il qual, la quala, ils quals, las qualascul qual, da la quala, pels quals, suot las qualas, e.u.i.

Ils pronoms interrogativs

Ils pronoms interrogativs sun pleds chi's douvra per far dumondas. 

chi

Chi crida?

che

Che fast tü hoz?

chenün, chenüna, chenüns, chenünas

Eu n'ha let duos cudeschs. Chenüns?

Chenün at plascha il meglder?

Chenün dals cudeschs es teis preferi?

Chenünas da quistas chotschas voust tü trar aint?

qual, quala, quals, qualas

Qual mat e quala matta sun teis meglders amis?

quant, quanta, quants, quantas

Quants ons ha ella?

Attenziun:

• Ils pleds interrogativs ingio e cura toccan pro'ls adverbs.

• Ils pronoms interrogativs che e chenün/chenüna pon eir gnir dovrats sco adjectivs (accumpagnaders d'ün nomen).

Che cudesch legiast?

Che manster voust imprender?

Chenün man voust? (chenün dals duos mans)

In chenüna stanza vulais durmir? (in chenüna da las differentas stanzas)

• Ils pronoms interrogativs qual/quala vegnan dovrats impustüt illa lingua scritta.

 

Ils pronoms interrogativs che e chi vegnan suvent dovrats in cumbinaziun cun chi e cha per introdüer üna proposiziun interrogativa (indirecta) subordinada. 

chosas

 che chi (nominativ)

El nu sa che chi vain dit.

 

 che cha (accusativ)

Eu nun incleg che cha tü manajast.

persunas

chi chi (nominativ)

Eu nu sa chi chi ha discurrü.

 

chi cha (accusativ)

Nus nus savain a chi cha nus vulain invidar. 

Ils pronoms indefinits

Ils pronoms indefinits indichan ün nomer na defini da persunas o chosas. Quai voul dir chi nu's cugnuoscha il nomer exact da las persunas o chosas. 

ingün, ingüna

Ingün nu voul far quella lavur.

tscherts, tschertas, tscherta

Tschertas chosas sun fich cleras.

Tscherta glieud craja da savair tuot meglder.

plüs, plüssas

Plüs scolars sun amalats.

mincha, minchün, minchüna

Nus giain minch'on in vacanzas.

Quai sa bain minchün.

tuots, tuottas, tuotta, tuot

Tuots sun stats cuntaints cul viadi.

El es stat sdasdà tuotta not.

Els ha dudi tuot.

inchün

Inchün da nus sto star a chasa.

ün pêr

Ün pêr da la classa sun absaints.

nöglia, nüglia, inguotta

Eu nu sa nöglia dad ella.

i's (davant consonant)

i s' (davant vocal o h- na pronunzchà)

as (inversiun davant consonant))

s' (inversiun davant vocal o h- na pronunzchà)

I's chatta suvent skelets aint il desert.

s'ha chattà skelets aint il desert.

Aint il desert as chatta suvent skelets.

Aint il desert s'haja chattà skelets.

 

Ils artichels

Ils artichels sun accumpagnaders dals nomens ed els toccan pro'ls pronoms. I dà artichels definits ed indefinits. Els stan adüna davant il nomen.

L’artichel defini

  singular plural
masculin

il mail

l'uffant

l'hotel

ils mails

ils uffants

ils hotels

feminin

la maisa

l'amia

l'hoteliera

las maisas

las amias

las hotelieras 

Remarcha:

L'artichel masculin e l'artichel feminin al singular davant ün vocal ed ün h- na pronunzchà vegnan apostrofats.

L’artichel davant h- pronunzchà

In pleds imprastats o internaziunals vain il h- al principi dal pled pronunzchà. Perquai es l'artichel sco davant ün consonant il/ils e la/las: il hobi, ils hobis; il hockeyan, ils hockeyans; la halla, las hallas; la homepage, las homepages.

L’artichel defini e la preposiziun

L'artichel defini in cumbinaziun cun preposiziuns vain scrit pelplü in möd seguaint:

 

preposiziun + artichel masculin

 

davant consonant

davant vocal e

h- na pronunzchà

a

al figl

als figls

a l'hotel

als hotels

da

dal mat

dals mats

da l'auto

dals autos

cun

cul tren

culs tren

cul aviun

culs aviuns

per

pel giat

pels giats

pel uffant

pels uffants

sün

sül chavagl

süls chavals

sül areal

süls areals

pro

pro'l meidi

pro'ls meidis

pro l'oculist

pro'ls oculists

in

i'l cuvel

i'ls cuvels

i'l ögl

i'ls ögls

aint in

aint il tunnel

aint ils tunnels

aint il iglu

aint ils iglus

preposiziun + artichel feminin

 

davant consonant

davant vocal e

h- na pronunzchà

a

a la figlia

a las figlias

a l'abiadia

a las abiadias

da

da la matta

da las mattas

da l'amia

da las amias

cun

culla barcha

cullas barchas

cull'assa

cullas assas

per

pella (per la) scoula

pellas (per las) scoulas

pell' (per l') amia

pellas (per las) amias

sün

sülla muntogna

süllas muntognas

süll'isla

süllas islas

pro

pro la punt

pro las punts

pro l'apotecra

pro las apotecras

in

illa stüva

illas stüvas

ill'uonda

illas uondas

aint in

aint illa chasa

aint illas chasas

aint ill'uraglia

aint illas uraglias

 

 

Remarchas: 

• Las preposiziuns a, da, cun, per e sün e l'artichel masculin al singular e plural (davant consonant) ed al plural (davant vocal e h- na pronunzchà) vegnan scrits adüna insembel. 

• Las preposiziuns cun, per sün e l'artichel masculin al singular (davant vocal e h- na pronunzchà) pon eir gnir scrits dapart (ex.: cun l'auto, per l'uffant, sün l'areal)

• Las preposiziuns e l'artichel feminin pon eir gnir scrits dapart (ex.: cun la barcha, per la scoula, sün las islas). 

• Las preposiziuns a, da e pro nu vegnan mai fusiunadas culs artichels feminins (ex.: a la svelta, da la mamma, pro la chasa).

 

L’artichel indefini

L'artichel indefini exista be al singular. Al plural as lascha davent l'artichel.

 

singular

plural
masculin

ün chan

ün asen

ün hotel

Chans bublan.

Asens sun stinats.

Hotels daja blers. 

feminin

üna vacha

ün'anda

ün'hoteliera

Vachas dan lat.

Andas san nodar.

Hotelieras lavuran bler.