Reglas ortograficas

Igls pleds rumàntschs vignan par regla screts cun egn bustab pintg (minuscla).

amitg, clav, sear, bi, adigna

Ign scriva dantànt cun egn bustab grànd (majuscla): 

• a l'antscheata d'egna construcziùn, suainter egn punct ad ear suainter egn'anzena d'amparada near egn'anzena d'exclamaziùn.

Quegl e mieus frar. El â num Marcus.

Âs antaletg quell'amparada? Ea. (Ea, gea.) 

• igls nums propris da parsùnas, animals, marcas a firmas.

Gion, Maria, Lupo, Volg

• igls nums geografics.

Tumleastga, Farden, Trainterflema, Fundogn, Ragn, Milàn 

• igls nums da pievels.

igls Rumàntschs, igls Svizers, igls Americans, igls Giudieus, igls Indians

• igls nums da feastas religiusas a da divinitads.

Nadal, Tschuntgesmas, Dieu, Segner, Zeus

• igls pronoms parsunals an la furma da curtascheia.

Dastg jou suplitgear Vus da prender plaz?

Cordial angraztgamaint par la Vossa rasposta.

Pigls nums cumponieus dat igl las savundàntas reglas:

• An nums cumponieus geografics vignan tut igls pleds screts grànd, cun exzepziùn digls artetgels a da las preposiziùns.

Pez Bavregn, Lai Lùng, Veia da Curscheglias, Alp Neaza, Veia da la Staziùn, Lai da Scotga, Mar Mediterana, Stadis Unieus da l'America

• An oters nums cumponieus cun adjectivs scriv'ign pintg igl adjectiv, scha quel e plazo davo igl substantiv.

la Svizra franzosa, igl Cunzegl grànd, igl Cunzegl naziunal

Adatg:

Tscheartas firmas ad organisaziùns, ca dovran ear egna scurzanida, scrivan tutas parts da lur nums ufizials cun egn bustab grànd.

Banca Cantunala Grischuna (BCG)

Radiotelevisiun Svizra Rumantscha (RTR)

Parc Naziunal Svizzer (PNS)

Lia Rumantscha (LR)

Dus consonànts scriv'ign par regla ...

• me agls pleds …

ella, quella, tschella

• ad an pleds cumponieus sco …

surreal, surregiunal, annà

• near an nums parsunals sco …

Anna, Johanna, Babetta

Igl s-dubel:

Varsaquànts pleds cun s survignan egn consonànt dubel, savund la pronunztga:

igl scussal, la rassa, l'essa, igl pass, igl cass, la tuss 

Igl c vala an sutsilvan adigna sco k:

cines, cesta, cemeia

Sch'ign oda an egn pled egn z, e'gl ear da scriver z:

zitrona, spezial, conzert

sch scriv'ign davànt vocals ad a la fegn digl pled:

schaner, schumber, schember, forbesch, pasch    

sch scriv'ign davànt l, m, n:

schlengia, schlupar, schmearscher, schnajear

s (pronunztgieu sch) scriv'ign davànt consonànts (cun exzepziùn da l, m, n):

sbagl, sculars, sdrema, sfratgear, sgular, ski, squadra, sromar, strada, svantrar, sgarmar

j scriv'ign a l'antscheata digl pled near suainter egna presilba:

jou, jogurt, adjectiv, project, majestad

Adatg: iester, ierta, ieli vean scret cun i, parquegl c'igl aczent e segl antier diftong.

qu scriv'ign davànt i, e, a, o:

raquintar, quel, quater, quotidian

Adatg: ancurir > el anquiera 

cu scriv'ign davànt consonànts:

cunti, cuschegna, curveia

Exzepziùns: cualm, cualpa, cuir (igl aczent e segl u)

La finiziùn -tad (-ad) digls nomens feminins vean screta cun egn -d final:

la libertad, la vardad, la sanadad, l'unitad

La finiziùn -tat (-at) digls nomens masculins vean screta cun -t:

igl atentat, igl adressat, igl advocat, igl aparat, igl assassinat, igl barat

Igls nomens feminins vignan adigna screts cun -v a la fegn.

la breav, la nev, la clav, la nav 

Pigls nomens masculins valan las savundàntas reglas:

• Sch'igl consonànt final savunda ad egn vocal curt, scriv'ign cun -f.

igl luf, igl tef

Dantànt: igl nuv (da nuvar)

• Sch'igl consonànt final savunda ad egn vocal lùng near egn diftong, scriv'ign cun -v.

igl bov, igl nov, igl ov, igl leav 

• An cass da dubi furma egn pled feminin landeror, aschunta igl diminutiv near anquiera igl verb vetier:

igl luf – la lufa

la sev – la seveta 

la nev – never

Trànter dus pleds stat egn a, sch'igl savund pled antscheva cun egn consonànt.

Igl Gion a la Paula datan bugent tenis. 

Trànter dus pleds stat ad, sch'igl savund pled antscheva cun egn vocal.

Igls meas lungatgs preferieus en rumàntsch ad angles.

La Valentina ad igl Aurel en schameals. 

Adatg:

Igl j vean cunsidero sco miez vocal a miez consonànt. Ign sa peia meter a near ad davànt igl j:

tei ad jou

Oz vainsa tschano pàn, caschiel a jogurt.

Agl sutsilvan disfranztgainsa tres aczents: 

Igl aczent greav

• Igl aczent greav segl à an la davosa silba d'egn pled. Scha la pronunztga da la silba finala -an e agl idiom da Schons -an(g), scriv'ign -àn:    

pàn, tgàn, malzàn, masàn

• Igl aczent greav segl à amiez igl pled near an la silba sarada. Scha la pronunztga da la silba -an e -aun agl idiom tumleastgegn a sen la Mantogna -ön (an Schons dantànt -an, near -ain), scriv'ign -àn. Quegl e adigna igl cass an egna silba sarada (amiez igl pled):

plànta, dantànt, trànter, unfànt, curtàna

• Igl aczent greav segl ù an la davosa silba digl pled. Scha la silba finala vean pronunztgeada -un(g) agl idiom da Schons, scriv'ign -ùn cun aczent greav:  

plùna, dùn, bùn, mantùn, cantùn 

• Igl aczent greav par stgivir scumpegls

là (dort) > la (die)

nà (hierher) > na (nein)

• Par inditgear, noua c'egn pled vean aczentuo

betga far verdò (keinen Laut von sich geben), tgissà 

Igl aczent leav (igl aczent git)

• Igl aczent leav segl é inditgescha egn e saro:

igl canapé

• Igl aczent leav vean ear duvro par stgivir scumpegls:

la stéla (Stern) > la stela (Traufwasser)

igl pér (Birne) > per (erst)

ménder (Halbwüchsiger) > mender (schlechter)

Igl aczent tetg (igl aczent zircumflex)

• Igl aczent tetg dovr'ign par l'egna par stender igls vocals o ad i, par l'otra par disfranztgear dus pleds cun la madema scripziùn:

igl îl (par stender igl î)

igl ô (par stender igl ô, sch'ign vut betga scriver la furma cumpleta igl oc)

el â (par disfranztgear da la preposiziùn a, sco a tgea, bab a mama)        

els ân (par disfranztgear da la preposiziùn an)                     

Egn apostrof met'ign, sch'egn pled feta cun egn vocal ad igl savundànt antscheva cun egn vocal.

Oz e igl beala ora. > Oz e'gl beal'ora.       

La mia amitga â num Irina. > La mi'amitg'â num Irina.

Igl apostrof e obligatori cugls artetgels la, egna a cun las furmas da la ad a la:

An egn'ura dat igl tschagna.

Igls sculars da l'amprema classa ân rapreschanto egn teater.

Exzepziùns:

Davànt igl h pronunztgieu vean igl betg apostrofo:

igl hotel, la hala, la hota

La data vean inditgeada cun igl artetgel ad igls numerals cardinals:

Farden, igls 4 d'avregl 2017

Sched, igls 13 da zarcladur 2017 

Igl amprem gi digl mains vean scret cun egn numeral ordinal (tradiziunalmeing agl plural).

Donat, igl 1. d'october 2017 > Donat, igl amprem d'october 2017

(Donat, igls 1. d'october 2017 > Donat, igls amprems d'october 2017) 

Scha la data vean screta me cun zefras, met'ign egn streh d'uniùn near egn streh da separaziùn trànteraint a betga puncts:

Andeer, (igls) 3-1-2008 near Andeer, (igls) 3/1/2008

Ziràn, (igls) 30-5-2016 near Ziràn, (igls) 30/5/2016

Las anzenas d'interpuncziùn (. ? ! , ; : « ») gidan a taner dapar las construcziùns a las parts da construcziùns digl lungatg da scartira. Ellas inditgeschan possas, la melodeia ad igl tùn da la vusch, peia la prosodeia.

Igl punct vean mess a la fegn d'egna construcziùn declarativa.

Jou ve egna sora. Ella â num Flurina. 

Ign tschainta igl punct par regla ear suainter scurzanidas.

q.v.g. (quegl vut gir)

p.ex. (par exaimpel)

Remartgas:

• Ign meta dantànt betg igl punct suainter ils segns da masiras internaziunalas.

cm, km, dl

• Igl punct vean ear betga mess suainter scurzanidas da nums d'instituziùns.

RTR (Radiotelevisiun Svizra Rumantscha)

• Ign meta egn punct suainter igls numerals ordinals.

Nus eassan sasieus an la 2. (savunda) retscha.

L'anzena d'amparada met'ign suainter mintga construcziùn c'exprima egn'amparada.

Cura veans tei questa sera?

Vez vus ear egn giat?

L'anzena d'exclamaziùn met'ign suainter egn cumond, egna construcziùn exclamativa a suainter interjecziùns (c'en exclamaziùns tipicas).

De adatg!

Sch'el me vagness dalùnga!

Oha!

Taunschent!

An rumàntsch – sco ear an oters lungatgs neolategns – en las reglas partutgànt la coma betg aschi strictas sco p.ex. an tudestg. Sco regla generala vala: là, noua c'ign vut far egna posa an la construcziùn par trer flo, met'ign egna coma.

La coma met'ign ...

• an construcziùns ca cuntegnan egn'enumeraziùn (plus pleds da madema muntada), sch'igls pleds vignan betga culieus cun a/ad near cun near.

Igl tat, igl bab ad igl fegl en stos preschaints.

Nus vagn cato frajas, nizùns a bulieus.

Ànc leza sera earani cuschinos, maglieus a giudieus. 

• an construcziùns ca cunsistan da pliras parts (construcziùns coordinadas), scha quellas vignan betga culieadas cun a/ad near cun near.

Igl Fadri â getg c'el vomi, alura e'l ieu.

L'Andrina tgànta, l'antiera classa tearla plagn admiraziùn. 

• an construcziùns ca cunsistan da pliras parts (construcziùns structuradas), scha quellas vignan culieadas cun conjuncziùns sco par exaimpel: dantànt, scha, noua ca, parquegl ca, davànt ca, cur ca, malgro ca, schabagn ca

Nus vagn lieu gidar, mo el â betg aczepto igl noss agid.

Tei mi âs ànc betga getg, scha tei veans a marenda dumeingia.

Ella e betga vagnida a scola ier, parquegl ve jou telefono ad ella.

Savez vus, noua c'ella stat?

El e ieu a luvrar, malgro c'el â mal igl tgieu.

Ign meta ear egna coma ... 

• agl dascurs direct par separar igl dascurs da la construcziùn explicativa.

«Berna e la tgapitala da la Svizra», explitgescha la surmestra.

«Stgagn nus ir a posa?», ampearan igls sculars.

«Earva la faneastra!», suplitgescha la mama.

• an construcziùns relativas cugl pronom igl qual, cumbino cun egna preposiziùn.

Saragordas digl mat, cugl qual jou veva salto a la feasta da tschever?

Remartgas:

• Igl vean betga mess egna coma an la construcziùn subordinada cun ca ad an la construcziùn relativa cugl pronom ca:

Sas tei ca la Ramona bagliafa ear rumàntsch?

Quegl e igl surmester ca dat scola a vus igl on proxim.

Dantànt:

Igl Grischùn, c'e igl sul cantùn triling, e igl ple grànd cantùn da la Svizra. (construcziùn intercalada > varda sut)

• Scha la construcziùn subordinada prezeda la prinzipala, met'ign egna coma:

C'igl Grischùn e igl sulet cantùn triling, se jou.

Coma met'ign ear ...

• par separar construcziùns intercaladas (messas trànteraint) near aposiziùns (atributs descriptivs) da la construcziùn prinzipala.

Igl delinquent, egn um da zirca 40 ons, e vagnieu aresto.

Gino Clavuot, igl rapper gidignes, sanumna Snook.

• par separar alocuziùns (par adressar igl pled ad anzatgi) ad interjecziùns.

Anita, tearla egn'eada.

Juhui, damàn vagn nus liber!  

• sch'ign vut meter egn near plirs pleds an egna posiziùn speziala par far resortir el/els.

La musica, quegl e la mia grànda passiùn.

Durmir, quegl savess jou adigna.

Igl semicolon sa ramplazar egna coma, scha quella separa megna poc near egn punct, scha quel separa megna fetg.

Quegl ca nus savagn, e egn fav an egn lai; quegl ca nus savagn betg, e egn lai.

Igl punct dubel vean mess ...

• davànt egna construcziùn c'introdutgescha egn dascurs direct. Igl dascurs direct suainter igl punct dubel antschev'ign adigna cun egn bustab grànd.

Igl Flurin gi cun vusch resoluta: «El â angulo la bursa.»

• davànt enumeraziùns. L'enumeraziùn suainter igl punct dubel antschev'ign adigna cun egn bustab pintg, nun c'igl amprem pled segi egn num.

Ple bòld samnav'ign tier nus quater sorts gràn: dumiac, salegn, sejel ad avagna. 

• davànt conclusiùns.

Jou vi betga pleds: Jou vi fatgs.

Igl prinzipi e cler: Els lavuran antocen c'els ân cuntanschieu lur fegnamira.

Igl dat diferaintas virguletas par far resortir singuls pleds, tetels near par marcar igl dascurs direct. Ellas vignan ear numnadas pes gagliegna.

Exaimpels: '...', «...», „...”

Igl dascurs direct e egn elemaint digl text ca descriva pled par pled quegl c'ign gi. Ign marcescha igl dascurs direct cun anzenas d'interpuncziùn spezialas.

Igl dat tres sorts da dascurs direct:

• Igl dascurs direct stat suainter la construcziùn acumpagnànta.

El gi: «Jou ve fom.»

Igl bab cloma: «Vagned!»

Igl Daniel ampeara: «Co âs tei num?» 

• Igl dascurs direct stat davànt la construcziùn acumpagnànta.

«Quegl e andretg», raspunda la surmestra.

«Va a durmir!», cumonda la mama.

«Tge fas tei?», vut igl Marc saver. 

• Igl dascurs direct vean interrut da la construcziùn acumpagnànta.

«La Claudia», gi igl Reto, «â bugent piza.»

«Na», cloma ella, «jou vignt betg!»

«Livio», ampeara ella, «noua vas tei?»

Igls punctets dovr'ign:

• Par inditgear c'egn patratg resta nuncumplet.

«Fe par cumond, near ca tei ...»

«Scha tei veans ussa betg, alura ...»

• Par schar aviert egn patratg a crear tensiùn.

«La Delia â getg c'igl segi sto egn aczidaint cun auto. Sia mama ... Jou se betg. Sia mama eari sut medicamaints.» (Silvio Camenisch, Gregori Greg, Ligia Romontscha a Romania, Cuera 1994, p.69)

• Par inditgear c'ign â scho davent anzatge (quegl vala cunzùnd par zitats).

«... miglier egna mala manzegna c'egna tgutga vardad.» (Gion Deplazas, La Bargia digl tschéss, 2. ediziùn, Mustér 1976, p. 64)

Igl streh d'uniùn (-) dovr'ign ...

• an pleds cumponieus digl tip nomen + nomen.

la clav-tgea, igl tetg-clavo, la pare-crap, la tela-filient

• an pleds cumponieus digl tip adjectiv + adjectiv.

surd-met, grisch-bregn, la gueara tudestg-franzosa

• par inditgear 'antocen' trànter dus diembers. 

Igl Curo Mani â vivieu digls 1918-1997.

Remarcas:

• Igl streh d'uniùn vean ear duvro sch'igl datum vean inditgieu me cun zefras.

Maton, 6-7-1999

• Igl streh d'uniùn vean plenavànt duvro par separar pleds.

re-pe-ter, fa-mi-glia, ma-ma

La lingeta (–) dovr'ign ... 

• par inditgear la midada da plidader an egn dialog.

– Quànt vigl e el?

– Jou creg c'el vegi traint'ons.

– A cura antscheva el la sia plaza?

– An duas eandas.

• par inditgear egna posa near egn patratg ca vean alura cumpleto.

Tge lagn gir – suainter tut quegl c'e capito. 

• par far resortir pleds near construcziùns c'ign savess ear meter trànter comas near parantesas. 

An quella tgea – ascheia vean igl raquinto – dev'igl spérts.

Las parantesas statan:

• Tier explicaziùns ad an exerzezis.

El veva giavischo ca la mama fetschi capùns (egna spezialitad grischùna).

Scha jou (easser) egn utschi, (sgular) jou sur igls tetgs.

• An construcziùns intercaladas (messas trànteraint). Las parantesas separan ple fetg ca las comas.

Ancuretg par prender a tschains (near cumprar) egna tgea cun clavo.

Nus separagn:

• las singulas silbas:

pe-tga-len, pli-matsch, tgar-ta, re-pe-ter, sa-de-fen-der 

• consonànts dubels trànter dus vocals:

tschel-la, fus-san, sur-regiunal

Nus separagn betg: 

• igls savundànts sùns: sch, tsch, tg, gn, gl, gh

tscha-rie-scha, far-da-gliùns, pe-gna, an-ghel

• diftongs (dus vocals egn suainter l'oter):

rea-li-tad, crea-ziùn, poe-seia, clien-te-la

• las savundàntas grupas da consonànts:

1) consonànt savundo da l near r: bl, cl, fl, gl, pl, br, cr, dr, fr, gr, pr, tr

fa-bla, ru-clar, zu-flar, re-gla, dum-brar, ze-fra, sa-le-grar 

2) s+ consonànt

po-sta, fa-nea-stra, fre-stga

3) vl, vr

van-ti-re-vla, po-vras